Joanne Wienen Psyche 16 dec 2020, 06:00

Leestijd: 5 minuten

Waarom we ons ergeren aan moraalridders en wereldverbeteraars

Waarom vinden we het zo irritant als iemand geen vlees eet of geen alcohol drinkt? Omdat het morele gedrag van anderen ons eigen zelfbeeld aantast, ontdekte sociaal psycholoog Florien Cramwinckel.

“Zal je net zien. Bied ik allervriendelijkst een broodje rosbief met supersaus aan die nieuwe collega aan, blijkt het zo’n irritante vegetariër te zijn. Laatst in de kroeg had ik ook al zo’n vervelende moraalridder. Altijd kon ik voor iedereen een gezellig biertje bestellen, maar nu blijkt de nieuwe vriendin van mijn beste vriend niet te drinken. Geen druppel! Ik bedoel, hoe saai wil je het hebben? Het is slecht voor de gezondheid, zegt ze. Nou eh… hardlopen schijnt óók hartstikke slecht voor je lichaam te zijn, maar de marathon lopen kan wél. Toch? Haha, ja toch? Ze moest trouwens ook eerder weg want ze moest naar de gaarkeuken. Ja, de gaarkeuken! Daar doet ze vrijwilligerswerk. Ze zal wel niks anders te doen hebben.”

Het bovenstaande is een verzonnen monoloog, maar had ik ook zomaar kunnen opvangen in een willekeurige treincoupé. Wij mensen houden namelijk niet zo van moraalridders en wereldverbeteraars. Vegetariërs, veganisten, geheelonthouders, klimaat-activisten, overtuigde vrijwilligers… We vinden hen (en hun gedrag) maar wat vaak bloedirritant. Maar waarom precies?

Moraliteit is belangrijk

Over het algemeen willen we zelf graag ‘een goed persoon’ zijn. En we verwachten van anderen dat ze naar hetzelfde streven. Moraliteit vinden we heel belangrijk. Dan zou je dus denken dat we waardering hebben voor mensen die het juiste proberen te doen.

“Maar daar wordt het ingewikkelder,” zegt sociaal psycholoog Florien Cramwinckel aan de telefoon. Zij promoveerde bij de Universiteit Utrecht op onderzoek naar hoe mensen reageren op moreel gedrag van anderen.

Lees ook: Bedrock Meets: Lisa Jansen – Big Vegan Sister – over met activisme en zelfbeed

Zij ontdekte dat we moraliteit weliswaar belangrijk vinden, maar dat eigenlijk iedereen een ander idee heeft van wat moreel is. “Het lijkt soms alsof we universele morele waarden hebben en deze voor iedereen hetzelfde zijn, maar dat is helemaal niet zo. Omdat we het wel belangrijk vinden, zijn we continu aan het monitoren hoe moreel we precies zijn.” Best lastig als het helemaal niet zo duidelijk is wat ‘goed gedrag’ nu precies is.

Vergelijken

“Omdat er geen richtlijnen voor zijn, vergelijken we ons maar met andere mensen,” vertelt Cramwinckel. Als jij dan net je broodje rosbief naar binnen zit te werken terwijl je buurman vertelt waarom hij géén vlees eet, doet dat iets met ons.

Opeens steek jij met je goede bedoelingen moreel gezien wat schraal af bij die ander. We voelen ons bedreigd door het morele gedrag van de ander. En daarom reageren we soms zo negatief.

Het gekke is: je zou denken dat we ons ergeren omdat we diep van binnen ook heus wel weten dat geen alcohol drinken of minder vlees eten beter is. Maar dat is het dus niet. Zelfs als iemand slechts een paar wijntjes per week nuttigt en dat ook niet wil veranderen, kan diegene zich alsnog bedreigd voelen door iemand die alle alcohol laat staan.

Dit vind je misschien ook interessant: Hoe empathie de wereld kan veranderen

Zelfbeeld

Ons zelfbeeld wordt dus bedreigd als andere personen moreel gedrag vertonen. Terwijl wij hard ons best doen een goed mens te zijn, gooien al die walgelijke moraalridders met hun overdreven activistische gedrag zomaar roet in het eten. Wat te doen, wat te doen? Simpel, ontdekte Cramwinckel. We hoeven alleen maar ons zelfbeeld iets beter te beschermen.

“In onze taal en cultuur zijn lichamelijke reinheid en moraliteit nauw met elkaar verbonden. ‘Een vuile streek leveren’ is iets immoreels doen. ‘Dirty cops’ zijn corrupte agenten. Als je ‘je handen in onschuld wast’ verwerp je enige verantwoordelijkheid voor iets.”

Cramwinckel ontdekte dat wanneer mensen hun handen wasten vóór ze in aanraking kwamen met een ander die moreel gedrag vertoonde, ze een stuk minder fel op hun reageerden. “Door het wassen van de handen, voelden de deelnemers zich beter over zichzelf, waardoor ze de bedreiging van hun zelfbeeld net iets beter konden hebben. Als we ervoor zorgen dat het zelfbeeld van mensen intact blijft, zullen de negatieve reacties op moreel gedrag ook een stuk minder zijn.”

Waarom reageren we zo fel?

Cramwinckel’s onderzoek geeft inzicht in de vraag waarom mensen nou precies zo fel reageren. Cramwinckel: “Veel wereldverbeteraars maken veel morele claims en schromen niet om dat van de daken te schreeuwen. Ik denk dat het zinnig kan zijn om te beseffen dat juist dat soort claims veel weerstand oproepen.”

Werkt het dan averechts om mensen te overtuigen van jouw standpunt met morele claims? Dat is de vraag, zegt Cramwinckel. In haar volgende onderzoek hoopt ze die te beantwoorden. Ze weet nu namelijk wel hoe mensen denken over moraalridders, maar nog niet hoe ze vervolgens handelen.

“Het zou kunnen dat mensen vegetariërs heel vervelend vinden, maar vervolgens wél een hamburger minder bestellen. Het zou ook kunnen dat ze zich zo bedreigd voelen dat ze de hele andere kant op schieten en direct een gigantische biefstuk naar binnen werken.”

To be continued…

Meer psychologie?

• Maakt overdadig eten tijdens de feestdagen gelukkig? Een gelukspsychologe vertelt
• Hoe kom je zonder kleerscheuren uit je quarterlifecrisis (volgens een gelukspsycholoog)?
• Hoe je geluksniveau deels bepaald wordt door je genen