Josephine Kay Psyche 15 sep 2020, 06:00

Leestijd: 4 minuten

We hebben geen vrije wil en dit is waarom

Wie is er eigenlijk in control? Denk je dat jij dat bent en dat je een vrije wil hebt? Volgens Henk Barendregt, houder van de leerstoel voor wiskunde en informatica aan de Radboud Universiteit Nijmegen, is de vrije wil een neuraal ‘algoritme’. Het berekent wat wij gaan doen, is afhankelijk van de omstandigheden met inbegrip van onze bewustzijnstoestand (mind-state) van dat moment, waaronder ons verstand, hart en geweten.

“Wat bewustzijn is, kan niet echt gedefinieerd worden. Evenmin als de smaak van een mango gedefinieerd kan worden. Eén benadering is: op ieder moment heeft een persoon/brein de beschikking over een aantal gegevens. Het mechanisme van aandacht maakt daaruit een keuze welke van die gegevens extra goed waargenomen gaan worden.

Dit zou dan gepaard gaan met ‘ervaring’, een ander woord voor bewustzijn, dat iedereen kent. Daarbij moet aangetekend worden dat sommige auteurs stellen dat voor bewustzijn deze aandacht ‘reflexief’ moet zijn. Dat wil zeggen een deel van de mind-state kent, waaronder het door de aandacht gekozen onderwerp,” aldus Barendregt.

De vrije wil

De vrije wil is dus niets meer dan een ‘neuraal algoritme.’ “Hoewel het algoritme waarschijnlijk grotendeels deterministisch is (misschien op wat waarden bepaald door kwantum-effecten na), ligt de uitkomst van te voren vast (gegeven de genoemde kwantum-waarden), maar is niet voorspelbaar (onafhankelijk of er al dan niet kwantum-effecten een rol hebben gespeeld).”

Lees ook: Wat je moet overwinnen om goede keuzes te maken

Het ligt dus allemaal vast, en je hebt er weinig invloed op? “Je kunt erover debatteren of dit een vrije wil genoemd kan worden. In ieder geval wordt hier een keuze gemaakt, waarin verstand en hart meespelen.”

Maar als we geen echte vrije wil hebben, heeft ons gedrag dan nog relevantie, omdat alles toch gaat lopen zoals het gaat lopen? “Het antwoord is bevestigend. Het gedrag van een thermostaat is relevant ook al is het gedrag geheel bepaald door de omstandigheden. Ons gedrag en het bijbehorende keuzemechanisme is oneindig veel complexer.”

Ons ego

Toch geloven veel mensen dat ze zelf de touwtjes in handen hebben en zelf bepalen hoe hun eigen leven loopt. Want, je eigen geluk maak je zelf, toch? Volgens Barendregt klopt dit echter niet. “Dat hangt samen met de illusie van een vaststaand ego, dat aan de touwtjes trekt. Dit is ontstaan om evolutionaire redenen: we zijn bereid om dit zelfbeeld ten koste van zeer veel te verdedigen.

Dit vind je vast ook interessant: Wat we kunnen leren van Plato’s grot allegorie: Leven we allemaal in een illusie?

De illusie roept een beeld op dat wij een onafhankelijk handelende ‘agent’ zijn, dus dat wij een vrije wil hebben. Maar wij hebben zo’n vrije wil niet, want al ons gedrag is geconditioneerd en bepaald door onze genen en het verleden.”

Existentiële angst

“Wanneer er een dreiging plaatsvindt dat het beeld van een onafhankelijke agent tegengesproken of tegengewerkt gaat worden, ontstaat existentiële angst. Deze angst ligt altijd op de loer, omdat ego als vaste zelfstandige agent niet bestaat. Deze angst wordt symptomatisch onderdrukt door het vasthouden aan verlangens, afkeer en onwetendheid. Dit heeft leed tot gevolg.”

Is er dan niets waar we controle over hebben? Misschien kunnen we onze vrije wil of bewustzijn trainen door te mediteren bijvoorbeeld.

Meditatie

“De vrije wil wordt door meditatie verfijnd. Maar blijft even geconditioneerd als voorheen. Vergelijk vrije wil met een automatische piloot. Na meditatie is er onder andere meer mindfulness ontwikkeld. Dan krijgt de automatische piloot de beschikking over een radar: het zien van de mind-states.

Tip: De podcast Praten Over Bewustzijn brengt filosofie met een knipoog

Wezenlijk beter wordt de vrije wil indien men niet langer vasthoudt aan de illusie van een onafhankelijke agent (ego). Dat komt omdat men dan niet langer symptomatisch vast hoeft te houden aan het idee van ‘agency’, waardoor men de keuzeruimte van het handelen beperkt.

Na inzicht in de illusie van het ego verkregen te hebben, en nadat dit geheel verwerkt is (net zoals een skateboarder in staat is tijdelijk zonder houvast te zijn wanneer deze een salto maakt), verkrijgt men een grotere vorm van vrijheid. Dan is de existentiële angst getemd.”

Meer filosofie?

• Dit is wat we nu nog kunnen leren van filosoof en dichter Rumi
• Chinese filosofie leert je écht los te laten
• De Japanse filosofie Kaizen helpt je écht genieten in het weekend