Maaike Kooijman Psyche 3 dec 2020, 06:00

Leestijd: 8 minuten

EMDR werkt, maar we weten niet hoe – hoe zit dat eigenlijk? (longread)

Als je een beetje op de hoogte bent van ontwikkelingen in de psychologie, als je mensen kent die naar de psycholoog gaan of dat misschien zelf wel doet, heb je er ongetwijfeld weleens over gehoord: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. EMDR is heel geschikt voor de behandeling van posttraumatische stressstoornissen (PTSS), en toch weet niemand hoe het precies werkt. Hoe zit dat dan eigenlijk?

Laten we eerst eens naar de methode zelf kijken. Bij EMDR is het de bedoeling dat je een traumatische herinnering naar boven haalt, en die ‘stopzet’ op het naarste moment. Dat is het moment waarop de EMDR-therapeut je afleidt; meestal door met twee vingers voor je ogen te zwaaien, maar soms ook door middel van piepjes of een andere afleidende stimulus. Na een paar sessies ben je dan ‘spontaan’ genezen van je trauma.

Klinkt als abracadabra? Dat is het ook een beetje: ondanks dat er al sinds de ‘ontdekking’ van EMDR in 1987 onderzoek wordt gedaan naar de werking ervan, is die nog steeds niet bekend. In het begin dachten psychologen bijvoorbeeld dat de werking veroorzaakt werd door de oogbewegingen, schrijft het NRC.

Die zouden lijken op de oogbewegingen in de REM-slaap, een fase tijdens de nachtrust waarin emotionele herinneringen worden vastgelegd. Ook zouden ze helpen bij het opdiepen van zaken uit het geheugen.

Arousal

Sinds duidelijk is dat EMDR ook werkt met bijvoorbeeld piepjes aan verschillende kanten, is die theorie in ieder geval achterhaald. Hoe zit het met de rest? Volgens Ad de Jongh, de psycholoog die EMDR in Nederland introduceerde, heeft het iets te maken met je emotionele opwinding, de ‘arousal’. “Als je gebeten wordt door een enge hond, dan heb je een hoge hartslag, en veel van het stress-hormoon adrenaline. In het angstcentrum in de hersenen, de amygdala, zit een receptor die de mate van arousal op dat moment meet,” vertelt de Jongh aan het NRC.

“Is er veel, dan slaat de amygdala die emotionele herinnering op. Dat is een overlevingsmechanisme. De volgende keer dat er zoiets gebeurt, ben je direct op je hoede, doordat je hartslag al automatisch omhoog gaat. Maar als jij die herinnering uit de kast haalt en er is geen arousal, zoals tijdens een EMDR-sessie, dan krijgt het emotionele brein het signaal: niets aan de hand.’

Volgens De Jongh laat onderzoek zien dat oogbewegingen de hartslag, en dus de arousal, naar beneden halen. Maar, zegt het NRC, een ander onderzoek suggereert juist weer dat horizontale oogbewegingen juist een verhoogde hartslag tot gevolg hebben.

View this post on Instagram

A post shared by BEDROCK Magazine (@bedrockmagazine)

De werkgeheugentheorie

De meest gehanteerde verklaring voor de werking van EMDR is nu de werkgeheugentheorie, zegt EMDR-therapeut Sofie Graafstal van Bloom Psychologie in Oegstgeest. Dat is althans de theorie waar vanuit wordt gegaan op de meeste aangeboden opleidingen.

“Het zit zo: als je je iets herinnert, komen die herinneringen van je langetermijngeheugen, je ‘archiefkast’, in je werkgeheugen. Als je tegelijkertijd een afleidende prikkel krijgt, in dit geval de heen en weer bewegende vingers, wordt je werkgeheugen maximaal belast. Het kan simpelweg niet zoveel tegelijkertijd aan, en als gevolg wordt er een afstand gecreëerd van de herinnering. Daardoor wordt de emotionele intensiteit van je herinnering minder. Je plaatst als het ware een neutralere herinnering terug in je archiefkast.”

Ook lezen: De dingen die je wilt weten vóórdat je in therapie gaat

De herinnering verandert er dus niet van, benadrukt Graafstal, je kijkt er alleen anders op terug. “Stel, je hebt een cliënt die te maken heeft gehad met aanranding. De herinnering wordt stopgezet op het naarste moment, maar dat moment wordt niet vervangen door een andere afloop. In plaats daarvan vervang je bijvoorbeeld de gedachte ‘ik kan het niet aan’ door ‘ik heb het overleefd’. Je geeft er dus als het ware een andere betekenis aan. Daar komt ook het begrip desensitization, desensibilisatie, vandaan.”

Een specifieke gebeurtenis

Of de werkgeheugentheorie nou klopt of niet, EMDR heeft in ieder geval op de meeste mensen een positief effect. Na zes tot negen EMDR-zittingen voldoen vijf tot acht van de tien patiënten niet meer aan de criteria voor PTSS, schrijft het NRC. Daarom is EMDR sinds 2003 een erkende therapie in Nederland.

Ook interessant: Deze expert deelt nieuwe inzichten over de oorzaken van depressie en angst

Inmiddels zijn er steeds meer psychologen die EMDR-behandelingen aanbieden. Niet alleen voor posttraumatische stressstoornissen, maar ook voor bijvoorbeeld paniekaanvallen en een negatief zelfbeeld. “Dat soort klachten wordt meestal onderbelicht als het om EMDR gaat, want het lijkt alsof ze niet door een trauma veroorzaakt zijn,” aldus Graafstal.

Maar vaak ligt er wél een specifieke gebeurtenis aan ten grondslag, en daarom kun je er alsnog EMDR op toepassen. “Neem bijvoorbeeld een cliënt met een depressie, die wordt veroorzaakt door een laag zelfbeeld. In haar jeugd hebben zich een aantal specifieke gebeurtenissen voorgedaan die voor haar het bewijs vormen dat ze niet goed genoeg was. Een kritische moeder is een beetje een cliché voorbeeld, maar zo’n specifieke situatie is wel te behandelen met EMDR. Als de herinnering hieraan wordt bewerkt, wordt het zelfbeeld beter en de somberheid minder.”

Geïntegreerde therapie

Laura (23) kreeg bijvoorbeeld EMDR als behandeling voor een gegeneraliseerde angststoornis. Ook daaraan lag een trauma ten grondslag, namelijk het overlijden van een direct familielid aan het begin van haar tienerjaren. “Ik heb het bijna mijn hele pubertijd weggedrukt,” vertelt ze. “Daarna kwam het in volle hevigheid terug en ontwikkelde ik een angststoornis.”

EMDR wordt overigens vaak samen met andere therapieën toegepast: alleen als er heel duidelijk sprake is van een specifiek posttraumatisch stresssyndroom, wordt er weleens alleen EMDR aangeboden. Over het algemeen is het bijvoorbeeld een onderdeel van geïntegreerde cognitieve gedragstherapie en worden ernaast dus ook gesprekken met een psycholoog gevoerd. Het kritiekpunt van veel mensen dat EMDR een vervanging van normale gesprekken zou zijn, gaat dus vaak niet op.

Alsof je een film terugkijkt

Of het voor iedereen werkt? Bijna wel, aldus Graafstal. “Het is lastig te zeggen waarom een klein percentage cliënten er niet gevoelig voor is. Meestal heeft dat te maken met een afwijking van de ideale omstandigheden. Je moet genoeg voelen, maar ook weer niet te veel. Als je niet genoeg voelt, dan werkt EMDR niet omdat er geen emotie is die bewerkt kan worden. Maar als je te veel voelt, dan ga je je misschien distantiëren. Er is ook een mogelijkheid dat je in een herbeleving terecht komt, terwijl dat nou juist niet de bedoeling is.”

Lees ook: Deze tekenen wijzen erop dat het misschien tijd is om met een therapeut te praten

Dat is dan ook het grootste verschil tussen EMDR en andere methoden. Een andere aanbevolen interventie voor posttraumatische stressstoornissen is bijvoorbeeld ‘imaginary exposure’. In dat geval is het de bedoeling dat je een gebeurtenis echt herbeleeft, maar bij EMDR moet je ‘m juist vanuit het hier en nu benaderen: “Het is net alsof je een film terugkijkt en die op een bepaald moment stopzet.” Ook onderzoek wijst uit dat het zo echt mogelijk herbeleven van zeer heftige emotionele ervaringen vaak alleen maar negatief is.

Door de afleiding, blijf je ook niet de hele tijd kijken naar dat ene moment, vertelt Laura. “Ik moest altijd wel beginnen met een bepaald beeld en wat ik daarbij voelde. Maar daarna mocht ik mijn gedachten de vrije loop laten. Soms dacht ik dan ineens: shit, ik moet nog een schoolopdracht maken voor morgen. Die gedachten voelden altijd heel stom, maar ik denk dat juist de afwisseling ervoor zorgt dat je niet overrompeld wordt door je emoties. Soms dacht ik zelfs aan positieve dingen. Als mijn therapeut dan tussendoor vroeg of ik weer naar het heftige moment wilde teruggaan, voelde ik me ineens krachtiger. Alsof ik het aankon.”

Abracadabra

Graafstal snapt ook wel waarom sommige mensen sceptisch zijn: “Het klinkt natuurlijk een beetje als abracadabra, dat EMDR. Maar het werkt wel. Voor mij geldt in dit geval: baat het niet, dan schaadt het niet. Mits de therapeut de behandeling volgens protocol heeft uitgevoerd.” Nadelen ziet ze zelf niet echt, maar na afloop kunnen cliënten wel een beetje van de kaart zijn. “Het is natuurlijk wel een aanslag op je brein en gevoel. Ik vergelijk het altijd met het lostrekken van een pleister: even is het pijnlijk, maar dan ben je er wel snel vanaf.”

Ook Laura vertelt dat ze EMDR heel vermoeiend vond. “Er gebeurt heel veel in je hersenen. Ik heb altijd het gevoel dat er een soort snelwegen bestaan tussen beelden en reacties, en dat je na een EMDR-sessie ineens nieuwe wegen moet gaan aanleggen. Daardoor houd je niet zoveel concentratie over voor andere dingen.”

Placebo-effect

Maar het heeft wel gewerkt: “Als ik de beelden nu weer oproep, heb ik daar geen angstgevoelens meer bij. Natuurlijk, het zal altijd een groot gemis blijven, maar ik kan er nu wel over praten.” Al na de eerste sessie merkte ze effect, maar ze geeft toe dat er dan misschien sprake is van een placebo-effect. Dat is ook één van de punten die critici vaak aanhalen, hoewel er tegelijkertijd is bewezen dat EMDR na een aantal sessies wél echt effect heeft.

In totaal heeft Laura zo’n vijf sessies gehad, nu is het niet meer nodig. Toch sluit ze niet uit dat er ooit weer een ander trauma boven komt. “We hebben EMDR nu toegepast op een aantal heel specifieke trauma’s. Wie weet komt er over een paar jaar nog wel een andere gebeurtenis boven waar ik ook last van krijg, dat is misschien een beetje afhankelijk van je levensfase.’ Maar voor nu is het goed. ‘Het hoort nog wel bij me, maar het definieert me niet meer.”

Meer lezen over therapie?

• Waarom danstherapie een krachtige behandelmethode is (voor tal van problemen)
• Therapie met Virtual Reality, werkt dat?
• Yoga in de gevangenis? In Nieuw-Zeeland wordt het als therapie gebruikt voor gedetineerden