Tanja Terstappen Editorial 16 apr 2018, 06:00

Leestijd: 4 minuten

De ware betekenis van ‘zen’ (en hoe je echt ‘helemaal zen’ kunt worden)

‘Ahh, even helemaal zen!’ Oftewel: de pootjes omhoog, kop Yogi-thee erbij, filmpje kijken. Althans, dat is hoe veel mensen ‘zen’ vooral interpreteren. Als je ‘even de zen-modus moet vinden’, snapt iedereen dat je bedoelt dat je rust moet pakken. Maar om ‘heu-le-maal zen’ te worden, mediteren monniken dagenlang achtereen in boeddhistische kloosters. “Zen zijn is een uitdrukking geworden. Het wordt geassocieerd met je goed voelen, met wellness, met spa-centra. Happinez-boeddhisme is het. Of boeddhisme light, zoals sommige cynici zeggen,” vertelde Paul van der Velde, hoogleraar Aziatische religies aan de Radboud Universiteit Nijmegen, in Quest Psychologie.

Met het zenboeddhisme heeft dat kopje thee op de bank inderdaad weinig te maken. Zen is een stroming van het Mahayana-boeddhisme (dat zich richt op het hogere doel: verlichting voor alle levende wezens). Ontstaan in China evolueerde het naar Japan, waar het zenboeddhisme groot werd. Het woord ‘zen’ komt van het Chinese woord ‘cha’n’, wat concentratie betekent.

Zen gaat over discipline, aandacht en concentratie. In een Japans zenklooster gaat het er dan ook allesbehalve ‘zen’ aan toe. Beoefenaars staan elke dag extreem vroeg op, zitten vaste uren in meditatie, eten op vaste tijden en houden zich bezig met ‘monnikenwerk’.

De boeddha-natuur

Om het ontstaan van de stroming uit te leggen, wordt vaak verwezen naar een preek van de Boeddha over de ware ultieme natuur. Hij zei niets. Stilte. Tot hij een bloem omhoog hield, maar nog steeds niets zei. De monniken keken elkaar vragend aan, op één monnik na: Mahakasyapa (hij wordt door chan- en zenscholen als het eerste stamhoofd na de Boeddha gezien). Bij hem verscheen een glimlach op het gezicht en de Boeddha zag dat hij het begrepen had.

In het zenboeddhisme gaat het om het vinden van je ware aard, je boeddha-natuur. Volgens zen heeft iedereen die boeddha-natuur in zich en kan iedereen verlichting bereiken en zelfs boeddha worden. Deze staat verwerf je niet na jarenlange beoefening, de boeddha-natuur ís onze eigen aard. En die eigen aard zien; dát is zen.

Bewezen! Bewegen tijdens je werkdag verbetert je mentale gezondheid

De boeddha-natuur is er dus altijd, in iedereen. Alleen moeten we daar door een brij van denkbeelden, concepten en conditioneringen bij zien te komen. Door bepaalde meditatietechnieken zou het mogelijk zijn die staat te ervaren.

Binnen de zen-stroming zijn er verschillende leerwijzen die kunnen helpen dat ultieme doel te behalen. ‘Soto’ is een vorm van ademhalingsmeditatie, en ‘Rinzai’ gaat over concentratie op een koan. Een paradoxale vraag die de zenmeester neerlegt bij zijn leerlingen om zich op te bezinnen, om denkwijzen te doorbreken en zo tot nieuwe inzichten te komen. Een moderne koan is bijvoorbeeld: ‘Als een boom in een bos omvalt en er is niemand in de buurt, maakt het dan geluid?’

‘Even helemaal zen’

De essentie van zen heeft veel overeenkomsten met benaderingen die steeds meer populair zijn in het Westen. Eckhart Tolle bijvoorbeeld schreef over de kracht van het ‘nu’, over dat het verleden en de toekomst concepten zijn die eigenlijk helemaal niet bestaan.

Ook de Vietnamese zenmeester Thich Nhat Hanh vertaalde boeddhistische zenwijsheden naar praktische adviezen voor het dagelijks leven en was een van de leraren die mindfulness in het Westen populair maakte. Over verlichting zegt hij: “Verlichting is niets meer dan het wegvallen van de verkeerde percepties. Zoals over dood, leven, zijn, niet zijn, zelf en geen zelf. Allen zijn slechts percepties die niet ultiem waar zijn.”

We hoeven dus alleen maar door overtuigingen en denkbeelden heen te prikken om verlichting te ervaren. Klinkt simpel, he? Echter zijn die conditioneringen zó hardnekkig dat dit niet iets is dat je ‘even’ doet. Je wordt niet ‘even helemaal zen’. Vergeet niet dat zenmonniken heel intensief hun leer volgen. Dat aandachtstraining – óók de light-versie – elke dag, meerdere malen oefening vraagt. Zelfs de ‘simpele’ aandachtsoefeningen van Thich Nhat Hanh laten zien dat de zenleer vrij streng is en discipline vergt.

“Mensen vliegen van chakrareadings naar mindfulness naar yoga, maar duratief geluk vraagt echt een andere houding naar het leven. En ja, je kunt in die zoektocht naar geluk zeker de weg van zen gaan, maar je doet het er niet eventjes bij,” zegt ook hoogleraar Paul van der Velde in Quest Psychologie. Hij heeft wél een tip over hoe je bijvoorbeeld zo’n koan-meditatie kunt verweven in je dagelijks leven: “We moeten veel wachten, op vliegvelden, in ziekenhuizen en supermarkten. En zo ben je altijd bezig met iets. Het kan een rustpunt zijn, je bent met je aandacht bij één ding.”

Altijd al in een busje willen reizen? 7 tips van een ervaringsdeskundige